Кыргызстан

Бишкекте 14-декабрга пландалган 1916-жылдагы Үркүндү эскерүү форуму өтпөй калганын иш-чаранын уюштуруучусу Искендер Батырбек өзүнүн Инстаграммдагы баракчасынан билдирди:

"Көзөмөл-өткөрүү пунктуна келгенде мени ыкчам кызматкер тосуп алды. Паспортумду алып, чөнтөгүмдү текшерди. Ал жерде кезек күтүп бир кыз турган. Ал "сиз тарыхчысыз го, мен сиздин форумуңузга барам" деди. Мен ошол үчүн ушул жерде экенимди айттым. Ал кыз кызматкерди карап, "форум болбой калабы, мен билет сатып алгам" деди ".

Батырбек соцтармактагы тарыхчасында ыкчам кызматкер ал кызга "форумду токтотуу аракети жок" деп жооп кайтарганын айткан.

Тарыхчы форум болбой калганын билдирип, бирок анын себебин ачык айткан жок. Бирок иш-чара укук коргоо органдарынын кийлигишүүсү менен токтотулганы тууралуу маалымат тарады.

Тиешелүү мамлекеттик органдар комментарий берген жок.

Форумга чакырылган изилдөөчү Асел Даниярова уюштуруучу Искендер Батырбек УКМКга чакырылгандан кийин иш-чараны өткөрбөй турганын билдиргенин" "Азаттыкка" айтып берди. Даниярова жана анын жолдошу Владимир Шварц 1916-жылдагы көтөрүлүштүн тарыхын изилдеп, буга байланыштуу макалаларды жазып жүрөт. Ал форумда Үркүн тууралуу тарыхый, архивдик маалыматтар менен бөлүшүүнү пландап турган.

"Уюштуруучу Искендер Батырбек УКМКга чакырылгандан кийин иш-чараны өткөрбөй турганын билдирди. Бир күн мурда аны маектешүүгө чакырышкан экен. Бул тема боюнча жолдошум экөөбүз китеп чыгарганбыз. Биз абдан чоң изилдөөлөрдү жүргүзүп келатабыз, архивден алынган документтердин негизинде макалаларды жазып жүрөбүз, кийинки китеп дагы чыгат. Анда 1916-жылдагы каргашалуу окуянын ар кандай аспектилерин көргөзөбүз. Бул жабык жана жаңы тема эмес да. 2016-жылы биздин президент эле эмес, Орусиянын президенти дагы Үркүнгө арналган эстеликтин ачылышына барган. Ошол учурда орустар менен кыргыздардын мамилеси жакшы эмес болгону чындык да. Чындыктын эч кимге жаманчылыгы жок, жашыруун болгондо спекуляция болот деп ойлойм. Ошондуктан чындыкты билгибиз келет", - деди изилдөөчү.

Искендер Батырбек өзү тарых мугалими. Тарых илимдери боюнча Орусиянын Санкт-Петербург университетинен магистратураны аяктап, 1916-жылдагы Үркүн темасында диссертация жазган. Социалдык тармактарга тарых, деколонизация, Үркүн, эс тутум тууралуу тарыхый маалыматтарга таянып, жарыялап турат.

Тарыхчы Элери Битикчи учурда бул тема мектеп программасында окутулуп, окуу жайларда жана башка жыйындарда ачык көтөрүлүп жүргөнүн билдирүүдө. Ал мындай темалар козголгон учурда атайын кызмат сураштырып, тактоо иштерин жүргүзөрүн кошумчалады.

"Менимче бул тема расмий талкуу боюнча өтүш керек деп ойлоп жатышат окшойт. Анткени көз карандасыз изилдөөчүлөр келип, өз пикирин айтканда бир нерсе чыгып кетет деп коркуп жатса керек. Биздин саясатыбыз такыр эле Орусияга көз каранды болуп калды деп айта албайм. Бийлик өзү деле айыл, көчөлөрдүн аталышын өзгөртүп, Ленин, Семенов Тянь-Шаньскийдин эстелигин алып коюп атат. Бул деле кээ бир орусиялыктарга жакпайт. Бирок ушундай иш-чаралар болсо аны мамлекеттин астында жасаш керек деген белги берип жатат го деп ойлойм. Биз дагы изилдөө жасаганбыз, учурда жаштар Үркүн тууралуу адабияттан, "Ажар" сыяктуу чыгармалардан гана билишет экен. Бирок себептерин, канча киши каза болду, канчасы Кытайга качып кетти деген маалыматтарды көп деле билишпейт экен. Ошондуктан мындай форумдар тарыхый маалыматтар менен таанышууга жардам бермек. Мен спикерлер менен деле таанышып көрдүм, алар деле радикалдуу көз караштагылар эмес, абдан жакшы темаларды көтөргөн, булактарга таянган изилдөөчүлөр болчу".

Кыргызстанда жыл сайын август айынын биринчи аптасында 1916-жылдагы Үркүндүн курмандыктары расмий түрдө эскерилет. Эскерүү иш-чарасын быйыл "Тосор” коому жана “Эсимде” изилдөө аянтчасы уюштурган. "Тосор” коомунун жетекчилеринин бири Айбек Сарыгул бул темага кызыккан жаштар көп экенин, муну жылда өтчү жүрүшкө келген адамдардын саны айгинелеп жатканын айтты.

"Үркүн темасына кызыгуу бар, бирок биз бир тарапты күнөөлөгөн жокпуз, тарыхый факт катары гана эскерип, эске тутуу, эс тутумда сактоо катары уюштуруп келатабыз. Азыр жаштар үстүртөн эле маалыматтарды билишет. Эмки жылы Үркүндүн 110 жылдыгы, ошого байланыштуу көбүрөөк маалымат алып, тарыхта болгон окуяны эскерүү керек. Келечекте ага анализ жасалабы билбейм, бирок факт катары муну белгилеп туруш керек".

XX кылымдагы кыргыз тарыхындагы эң ири трагедия тууралуу изилдөө иштери уланып келүүдө.

1916-жылдагы Улуттук боштондук көтөрүлүшү падыша аскерлеринин ырайымсыз жазалоосу менен коштолгон. Кытайга качкан кыргыздар жолдо да кырылган. Айрым тарыхчылар белгилегендей, 1916-жылкы апаатта кыргыздардын саны дээрлик 40% азайган. Ошол каргашалуу окуядан улам кеминде 120 миң кыргыз кырылганын, башка да казак, дунган, уйгур улутундагы далай көтөрүлүшчүлөр набыт болгонун тарыхчылар айтып жүрөт.

2016-жылы бул трагедиянын 100 жылдыгына карата Үркүн курмандыктарынын элесине арналган эстелик тургузулуп, ошол жылы Бишкектеги саммитке келген Орусиянын президенти Владимир Путин да бул эстеликке келип, гүлдесте койгон.

Какен Абыл Тегин 2016-жылы жол кырсыгына кабылган. Тагдырдын бул сыноосунан кийин ал баспай калган.

“Ат-Башы райондук почтасынын жетекчиси элем. Ага чейин ар кандай жетекчилик кызматтарда иштегем. Кырсыктан кийин бир жыл үйдө жаттым. Андан кийин элге аралаша баштадым. Тагдырлаштарымды көрүп, алардын колдоосу менен ушул бийиктикке жеттим. Быйыл Нарын шаарынан жергиликтүү кеңешке “Ишеним” партиясынан талапкер болдум. Бирок өтпөй калдым. Депутат болбосом да депутаттай эле болуп жүрөм. Оору кадырын соо билбейт дейт. Бизде көйгөй көп да”.

Какен Абыл Тегин учурда Нарындагы “Үмүт шооласы” кайрымдуулук фондун жетектейт. Ал элет жеринде майыптыгы бар адамдар үчүн атайын шарттар жоктугун айтты:

“Бизде майыптыгы барларга шарт түзүлгөн эмес. Пандус жок, эшиктерден батпайбыз. Коомдук транспортто жеңилдик жок. "Жорго" такси 50% жеңилдик берген, ошону менен жүрөбүз. Майыптыгы бар адамдардын айрымдары окуганды билбейт. Үйүндө төрт дубалды тиктеп отургандар бар. Биздин фонд аларды коомго кошуу, ар кандай өнөр үйрөтүү, билим берүү менен алектенип келебиз. Учурда ЖОЖдор менен иштешебиз. Азыр бир балабыз окуп жатат, бир балабыз иштейт, бирөө үйдө, аралыктан иштеп жатат. 50 мүчөбүз бар, көбү улан-кыздар. Алардын апасындай эле болуп калдым”.

Какен Абыл Тегин кол күрөш боюнча Кыргызстандын алты жолку чемпиону. Майыптыгы барлар арасында ал сыяктуу өжөрлүк, эркинин бекемдиги менен коомдук, саясий активдүү иштерге аралашкандар арбын.

"Иш табуу кыйын"

“Равенство” коомдук уюмунун жетекчиси Гүлнара Казакунова майыптыгы бар адамдарга иш табуу өтө кыйын экенин белгиледи.

“Биз кесипке үйрөтүү менен да иш алып барабыз. Бизге келген кыз-келиндердин 80% билими жок. Көбү баштапкы билим да алган эмес. Андай болгон соң аларга ишке орношуу да кыйын. Бизде мамлекеттик лицейлер бар да дегендер чыгышы мүмкүн. Бирок алар күбөлүк же сертификат болбосо кабыл албайт экен. Ошол себептүү биз каалаган кесибине акысын төлөп, кыска аралыкта үйрөтөбүз. Арасында өз алдынча иштегендер да бар. Бирок коомдо майыптыгы бар адамдарга карата көз караш калыптанган. "Бул билбейт, бул иштей албайт, бул эртең ооруп калат" дешет. Ошол себептүү, биздин уюм мамлекеттик уюмдардын майыптуулугу бар адамдарга көз карашын өзгөртүү үстүндө да иштейбиз. Алардын көз карашы өзгөргөн сайын коом өзгөрөт. Жаңы мыйзамдар кабыл алынат”.

Эмгек, социалдык камсыздоо жана миграция министрлигинин маалыматында, 2020-жылдан 2025-жылдын январь–октябрь айына чейин 1 584 майыптуулугу бар жаран ишке орноштурулган, анын 806сы аялдар.

Майыптыгы бар балдардан түзүлгөн “Тумар” бий тобунун эл алдына чыкканына 15 жылдай болду.

Топтун жетекчиси Эрмек Кадыров балдардын алды турмуш куруп, ошол эле “Үмүт-Надежда” реабилитациялык борборунда иштеп жатканын айтты:

“Мен өзүм ушул “Үмүт-Надежда” борборунда 20 жылдан бери иштейм. Андан бери көп балдардын агасындай эле болуп калдым. Борбордун өзүндө азыр 70тей бала бар. “Тумарда” бийлеген эки бала үйлөндү. Бирөөнүн эки баласы бар. Адинай менен Эрдик биз менен эле чогуу “Үмүт-Надеждада” иштеп жатат. Жетекчибиз да мактап атат. Көрсө булар балдар менен аралашып жүрүп, алар менен жакшы тил табышат экен. Майыптыгы бар балдарга шарт түзүп койсо эле иштешет. Мурда Европага барып бир жыл иштеп келген. Ал жакта майыптыгы бар адамдар көптөй туюлат. Бирок алар бизде деле көп. Болгону бизде алар көчөгө чыга албайт, анткени шарт жок. Аны биз өз башыбыздан да кечирдик. Гастролго чыкканда балдарды төртүнчү кабатка чейин өзүм көтөрүп чыккан учурлар болгон”.

Кадыров балдар бийлеп жүргөндө машыгып, колдору көнүп калганын, азыр спортко барып жатышканын кошумчалады. Топтун эки мүчөсү кол күрөштөн Кыргызстандын чемпиону болсо, бирөө жаа атып, диск ыргытат.

Майыптуулугу барлар арасында спорттук мелдешке катышкандар арбын. Жакында эле 16 жаштагы Фархат Кайсаров Италиянын Турин шаарында өткөн Атайын Олимпиадада коньки менен жарышып, медаль уткан.

Фархаттын агайы, Атайын Олимпиаданын жетекчиси Канат Мамбеталиев майыптыгы барларга камкордуктун бир багыты спорт болушу керектигин белгиледи.

“Атайын Олимпиаданын негизги вазийпасы акыл-эс жагынан мүмкүнчүлүгү чектелген адамдарга кам көрүү, алардын жашоосун спорт аркылуу жакшыртуу. Атайын Олимпиаданын спортчулары жергиликтүү, улуттук мелдештерге катышып, чоң жетишкендерге жетти. 10-15 жыл мурда коомдо стигма бар эле. Буга да каршылык көрсөтүп “жинди деген сөз жок" деп иш-чараларды өткөргөнбүз. Мындан тышкары ата-энелер менен иш алып барабыз. Биздин чоң жардамчыларыбыз - Мамлекеттик спорт агенттиги, бизнесмендер, интернат-мектептердин жетекчилери. Спорт мектептерде майыптыгы бар ушундай балдарга бөлүмдөр же өзүнчө мектеп ачылса жакшы болмок”.

Көздөн учкан реабилитация

Адистер соңку жылдары ар кандай кырсыктардын айынан майып болуп калган адамдардын саны өскөнүн айтып, алар үчүн реабилитациялык борборлор жоктугун айтып келишет.

Чүйдүн тургуну Дамир 40 жашта. Ал 16 жыл мурда жол кырсыгына кабылып, баспай калган. Учурда такси айдайт. Биздин каарман пенсиясы менчик реабилитациялык борборлордо дарыланууга жетпесин айтты.

“Кыш болчу. Айдоочу жолдон тайып кетип, мамыны сүзгөн. Мен жанында отургам. Бешинчи-алтынчы омурткаларга доо кеткен экен. Кырсыктаган учурда адамды ордунан козгобош керек экен. Мени балдар жардам беребиз деп тургузуп жиберишкен. Андай учурда Тез жардамды күтүш керек турбайбы. Азыр туруктуу ишим жок. Такси айдайм. Мамлекет беш жылда бир курорт-санаторийлерге жолдомо берет. Мамлекеттин балансында реабилитациялык борборлор болсо барып турат элем. Бишкекте жеке менчик борбор бар экен. Өзүм биринчи топтогу майып, пенсиям 9 миң сом болсо ага кайдан барам? Азыр атам экөөбүз батирде турабыз. Үй туугандардыкы. Машинени да туугандарым акча чогултуп алып беришкен. Кырсыктан кийин келинчегим экөөбүз эки башка жолго түшкөнбүз. Уулум бар”.

"Назик кыз" коомдук бирикмесинин жетекчиси Үкөй Мураталиева майыптыгы бар адамдар үчүн көптөгөн медициналык кызматтар жоктугун айтууда.

“Азыр мыйзамдарга беш жылда бир эмес, үч жылда бир дарыланып турсун деген өзгөрүүлөр кирип жатат. Бирок ал деле күчүнө кире элек. Мен өзүм деле ушул укугумду колдонуп, акыркы 2003-жылы баргам. Биз үчүн спорт, бассейн, медициналык кызмат дегендей керектүү кызматтар жок. Алар жеке реабилитациялык борборлордо бар, бирок баасы өтө кымбат. Майыптыгы бар адамдар жылына дарыланып турушу керек. Анткени алардын бөйрөктөрү жабыркайт, булчуңдары бошоп кетет. Жата берип денеси жара болуп кеткендер бар. Кан айланбай калат. Баспаган бутту баспайт деп таштап койбош керек. Болбосо 40 жаштан кийин дартка дарт кошулуп, күчөп кетет. Мындай маселелердин баарын биз өзүбүз жеткиришибиз керек. Ошон үчүн майыптыгы бар адамдар, айрыкча кыз-келиндер саясатка барып, өз үнүн жеткирсе деп ойлойм”.

"Равенство" коомдук уюмунун жетекчиси Гүлнара Казакунова Саламаттык сактоо министрлигине атайын реабилитациялык борборлор керек экенин дайыма айтып келгендердин бири.

“Айрыкча кырсыктаган адамдардын омурткасы сынып, жүлүнү жабыркайт. Аларга өзгөчө камкордук, дарылоо керек. Ошол шарттын жоктугунан кээде акырындап басып кете турган адамдар деле арабада отуруп калат. Жок дегенде акысын арзандатып, 30% кылып койсо, каалаган адамдар жатып дарыланмак. Азыр эми реабилитациялык борборлор ачылган күндө да анда иштей турган адистер жок. Жеке менчик реабилитациялык борборлор кымбат. Пенсия же жөлөк пул менен жашаган адамдар аларды көтөрө албайт".

Депутат Дастан Бекешов буга чейин бир катар коомдук уюмдар менен биргеликте Майыптыгы бар адамдардын кепилдиктери жана укуктары тууралуу мыйзам жазып, ага президент кол койгон.

Бекешев майыптыгы бар адамдар менен иштей турган адистерди даярдоого көңүл буруш керек дейт.

“Тилекке каршы, мамлекет реабилитациялык борборлорду ачкан күндө да анда иштей турган адистер жок. Аларды даярдабайт экенбиз. Бул көйгөйдү университеттен баштап чечүү керек. Атайын факультеттер жок, болсо дагы жаштар айлык аз деп бул кесиптерди тандабайт экен. Биз ошол кесиптерди кызыктуу кылып, стипендияларды жогорулатышыбыз керек. Реабилитациялык борборлор ачылса, майыптыгы барлар үйдө жалгызсырабай бири-бири менен баарлашып, чогуу иш алып бармак. Бири-бирине жардам беришмек. Бизде мамлекет азыр Паралимпиадага баргандарга көңүл буруп жатат. Майыптыгы бар адамдар арасында алардан башка дагы таланттуулар көп. Алардын дараметин ачып, коомго салым кошуусуна шарт түзүү керек”.

Ал эми эмгек, социалдык камсыздоо жана миграция министринин орун басары Айнура Орозбаева майыптыгы бар кишилерге шарт түзүүгө болгон аракеттер жумшалып жатат деп ишендирүүдө.

“Майыптыгы бар аял болсун, эркек болсун коомдун татыктуу мүчөлөрү. Август айында майыптыгы бар адамдардын укугу жана кепилдиги тууралуу мыйзамга президент кол койгон. Азыр министрлик нормативдик-укуктук актылардын үстүндө иштеп жатат. Дагы бир айта кетүүчү нерсе, социалдык кызматкерлердин саны көбөйөт. Аларды бардык аймактарда окутуп жатабыз”.

Расмий маалыматтарга таянсак, ушу тапта Кыргызстанда майыптыгы барлардын саны 218 миң, бул калктын 3% түзөт. 38 миңи 18 жашка чыга элек балдар.